اختلال شخصیت پارانوئید

 

بسیاری از ما در طول زندگی مان با انسان هایی روبرو شده ایم که به همه چیز و همه کس بدبین و بدگمانند، فکر می کنند که دیگران به دنبال آسیب رساندن به آنها هستند و اگر به کسی اعتماد کنند، عاقبت روزی از پشت خنجر خواهند خورد.

اگر به این افراد به قدر کافی نزدیک شده و با آنها وارد گفتگو شوید برای شما مثال های متعددی از خیانت هایی که در طول زندگی تجربه کرده اند خواهند آورد و ممکن است حتی در وهله نخست موفق شوند شما را قانع کنند که تمامی اطرافیانشان بدذات بوده و مرتب در حال توطئه برعلیه شان هستند اما احتمالا بعد از گذشت مدت نه چندان زیادی پی خواهید برد که بسیاری از دلایلی که این افراد برای متهم ساختن اطرافیانشان ارائه می دهند غیرواقع بینانه است، و حتی ممکن است خود را نیز در مظان اتهام بیابید!

اگر این اطلاعات را با یک روانشناس بالینی یا روانپزشک در میان بگذارید، او به شما خواهد گفت که احتمالا با یک فرد مبتلا به اختلال شخصیت پارانویید سر و کار دارید.

 

اختلال شخصیت پارانوئید

 

افراد پارانوئید به عنوان افراد کینه ای شهرت دارند. آنها گناه کسی را نمی بخشند، حتی اگر درمورد او اشتباه کرده باشند. به نظر می رسد فرد پارانوئید آزردگی خود از دیگری را به مرور شدت بیشتری می بخشد، چنان که شما میان اتفاقی که مدت ها قبل افتاده وخشمی که او اکنون به دل گرفته است، هیچ ارتباط منطقی نمی بینید.

 

آنچه همسر یا فردمحبوب یک فرد پارانوئید را آزار می دهد، این است که فرد پارانوئید همواره خود را محق و غیرقابل سرزنش می داند و به جای آنکه نقش خود را در مشکلات به وجود آمده به رسمیت بشناسند، دیگران را عامل مشکلات خود تلقی کرده و به سرزنش آنها می پردازد. افراد پارانوئید غالبا افرادی عصبی، غیرقابل انعطاف، پرخاشگر، متهم کننده، سرزنش گر و نامناسب برای همکاری هستند.

 

شخصیت پارانوئید دارای چه علائمی است؟

 

- همه ما اذعان داریم که در این زمانه محتاط بودن و حالت دفاعی داشتن، تا حدی معقولانه محسوب می شود چرا که آدم های ساده لوح همواره در معرض آزار و سوء استفاده قرار دارند. همه انسان ها برای آنکه زندگی خوبی داشته باشند، لازم است بتوانند در مواقع ضروری از خود در مقابل خطرهای زندگی، از جمله روابط آزاردهنده دفاع کنند. هنگامی که فرد محبوب ما مدام به ما شک دارد و به ما اعتماد نمی کند، در اینصورت با فردی دارای اختلال شخصیت پارانوئید وارد ارتباط شده ایم. 

 

این اختلال شخصیت بسیار فراسوتر از احتیاط های لازم در روابط بین فردی عمل می کند. یک فردپارانوئید تمام مدت در هراس و عدم اعتماد به دیگران به سر می برد. او عقیده داردکه نمی توانبه دیگران واقعا اعتماد کرد و همه افراد موذی و مغرض هستند و نسبت به او سوءنیت دارند. بنابراین شعار یک فرد پارانوئید به احتمال زیاد چنین است: به کسی اعتماد نداشته باش.

 

از آنجایی که اعتماد فرد پارانوئید به دیگران در نقطه ای از رشد او زایل شده است، در هر حال بی وقفه در فکر این است که چگونه از خود در قبال حملات بی امان و بی پایان افرادی که پیرامون او را فرا گرفته اند، دفاع کند. اینگونه افراد اعتقاد دارند حتی اگر هیچ دلیل واضحی نیز وجود نداشته باشد، باز هم دیگران قصد آزار و اذیت آنها را دارند و جهان جای خطرناکی است.

 

از نگاه یک فرد پارانوئید همه افراد، از جمله شما، در معرض اتهام به داشتن سوءنیت قرار دارند. او فقط در یک جزیره غیرمسکونی احساس امنیت می کند. برای یک فرد پارانوئید شوخی های سالم و عادی دیگران با او، حتی هنگامی که از سوی دیگران مورد تحسین و تمجید واقع می شود، به مثابه تمسخر و تحقیر و تهدید تلقی می شد. آنها از نظر اطرافیان خود، افرادی خشک، رسمی، بی احساس و فاقد حس شوخ طبعی هستند. به احتمال زیاد هرگونه انتقاد غیرمغرضانه ای نسبت به آنها، حس دشمنی بزرگی را در آنها برمی انگیزد. آنها غالبا به احساس تحقیر یا توهین به شدت واکنش نشان می دهند. فقدان اعتماد آنها به دیگران سبب می شود مقابل هرگونه تاثیرپذیری از سوی دیگران، از خود مقاومت نشان دهند. هیچ کس حتی همسر آنها نیز برای آنها به قدر کافی قابل اعتماد نیست.

 

نشانه های تشخیص این اختلال کدامند؟

روانشناسان و روانپزشکان برای تشخیص اختلال شخصیت پارانویید به صرف بدبین بودن فرد اکتفا نکرده و چند ملاک دیگر را نیز همزمان برای تشخیص وجود چنین اختلالی در نظر می گیرند که در چند سطر بعد با زبانی ساده به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد:

* بدون دلیل کافی مشکوک است که دیگران به دنبال آزار یا آسیب رساندن به او هستند.
* وفادار بودن دوستان و اطرافیانش را بدون دلیل منطقی زیر سوال می برد.
* تمایلی به اعتماد به دیگران ندارد چون فکر می کند که از اطلاعاتی که در اختیارشان می گذارد علیه او استفاده خواهند کرد.
* در اتفاقات و رفتارهای عادی افراد تهدید یا معنایی پنهانی می یابد.
* کینه توز است و هیچگونه اهانت، بی اعتنایی یا تحقیر را نمی بخشد.
* مرتب احساس می کند که به شخصیتش توهین شده بدون اینکه دیگران چنین احساسی داشته باشند و مقابل این احساس واکنش شدید و پرخاشگرانه ای نشان می دهد.
* بدون هیچ دلیل موجهی به صورت مکرر به وفاداری همسرش شک می کند.
* خصوصیات فوق از اوایل جوانی در او بروز پیدا کرده و در طول زندگی او کم و بیش پایدار باقی مانده است.

علت ابتلا به این اختلال چیست؟

پس از آنکه با نشانه های این اختلال آشنا شدیم، این سوال ایجاد می شود که چرا این افراد به این میزان بدگمانند و منشأ این رفتار از کجاست؟ مکتب های مختلف روانشناسی به این سوال پاسخ های متفاوتی می دهند. روانکاوان این شیوه رفتار را نتیجه «فرافکنی» که مکانیسمی دفاعی در روان انسان است، می دانند.

به عبارت ساده تر، روانکاوان بر این باورندکه فرد مبتلا به این اختلال احساسات خصمانه ای نسبت به خود دارد و برای دور کردن این احساس ناخوشایند از خویشتن، آن را به سایرین نسبت می دهد. روان درمانگران شناختی نسبت به علت این اختلال نظری متفاوت داشته و منشأ آن را تعصبات و سوگیری های ادراکی - شناختی فرد می دانند. به عنوان مثال، آنها بر این باورند که فرد پارانویید، تنها به جنبه هایی از یک واقعه توجه می کند، تنها برخی از خاطرات منفی را به یاد می آورد و نوع تفسیرش از رویدادها با یک فرد سالم متفاوت است.

متخصصان طرح واره درمانی نیز در این خصوص نظریه ای دارند و مشکل بدبینی را ناشی از الگوهای ناکارآمد و ناسازگاری می دانند که در اثر تجربیات متناقض دوران کودکی شکل می گیرد.

آنچه که نظر غالب روانشناسان را در مورد علت ابتلا به این اختلال نزدیک می کند، تاثیر محیط و تربیت در دوران کودکی و نوجوانی افراد است. بدون شک شیوه های تربیتی ناکارآمد و رفتار غلط والدین، متولیان آموزش و سایر افرادی که به طور مستمر در رابطه با کودک و نوجوان هستند، نقش اساسی را در ابتلای افراد به این اختلال در بزرگسالی بازی می کند.

 

 

اختلال شخصیت پارانوئید چگونه شکل می گیرد؟

 

- فرد پارانوئید غالبا در کودکی به صورت فردی تنها، حساس و با رفتار و روحیه ای عجیب و غریب دیده می شود. اودر کودکی از روابط محدودی برخوردار بوده و احتمالا توسط دیگر بچه ها موردت تمسخر و طرد واقع می شده است. علاوه بر این، حداقل یکی از والدین فرد پارانوئید فردی بی عاطفه، سختگیر و تحقیرکننده بوده است. در نتیجه، در همان کودکی این پیام به او القا می شود که مرتکب خطا شده اند و سزاوار مجازاتند. بنابراین افراد پارانوئید در بزرگسالی نیز منتظر حمله و سوء استفاده از سوی افراد پیرامون خود هستند و همزمان این پیام را به محیط خود ارسال می کنندکه آنها افرادی «متفاوت از دیگران»، «عالی» و «تنها» هستند.

 

احتمالا والدین فرد پارانوئید، افرادی کمال گرا بوده و احتمالا تحمل هیچگونه اشتباهی را نداشته اند. به همین جهت با مشاهده کمترین خطا از سوی فرد پارانوئید او را به شدت تنبیه می کرده اند. برای آنکه به فهم تناقض آشکار میان «عالی» بودن فرد پارانوئید و احتمال اینکه از سوی دیگران مورد تمسخر واقع شودنائل آییم، باید بدانیم که فرد پارانوئید گمان می کند چون فردی «عالی» است، دیگران چشم دیدناو را ندارند و در نتیجه او را مسخره می کنند.

چه کسانی بیشتر دچار این اختلال می شوند؟

هر فردی که عوامل زمینه ساز این اختلال را داشته باشد می تواند با این مشکل مواجه شود. میزان شیوع این اختلال در مطالعات مختلف از 2 تا 4 درصد کل افراد جامعه تخمین زده شده است. همچنین مطالعاتی نشان داده که این اختلال در افرادی که بستگان نزدیک مبتلا به اختلال اسکیزوفرنی یا اختلال هذیانی دارند بیشتر مشاهده می شود؛ هر چند تعداد مردانی که با تشخیص این اختلال در آنها مواجه هستیم بیشتر است، امکان ابتلای زنان نیز کاملا محتمل است.

احتیاط، خطر اشتباه گرفتن نزدیک است!

 

هر شک و بدبینی ناشی از اختلال شخصیت پارانویید نیست. ممکن است بسیاری از ما این تجربه را داشته باشیم که پس از یک تجربه خیانت یا بدرفتاری از سوی اعضای خانواده، همسر یا یک دوست، نسبت به کل زندگی و افرادی که با آنها در ارتباط هستیم بدبین شویم.

تفاوت مهم این اختلال با چنین شرایطی این است که این واکنش ها معمولا موقتی و زودگذرند و به یکباره و بعد از یک حادثه در فرد روی می دهند. با این وجود کمک گرفتن از یک روانشناس یا مشاور توانا می تواند در حل سریع تر این مشکل یاری رسان باشد.

برخی از دیگر اختلالات روانی نیز ممکن است با اختلال شخصیت پارانویید اشتباه گرفته شوند. در اسکیزوفرنی پارانویید که از اختلالات شدید روانی است، شک و بدبینی با هذیان و توهم همراه است و شروع آن ناگهانی تر است. همچنین ایجاد یکباره بدبینی در سالمندانی که در گذشته سابقه اینگونه رفتار را ندارند می تواند نشانه ای از افسردگی سالمندی یا بیماری آلزایمر باشد.

در نهایت ذکر این نکته لازم است که گاهی شرایط اجتماعی نیز می تواند باعث ایجاد بدبینی یا احتیاط بیش از حد در گروهی خاص یا اکثریت جامعه شود. اقلیت های قومی، فرهنگی، دینی و زبانی ممکن است در تعامل با جامعه اکثریت، با احتیاط و بدگمانی رفتار کنند (برعکس این رفتار نیز ممکن است توسط اکثریت صورت پذیرد). همچنین پس از تشنجات شدید اقتصادی و سیاسی و در شرایط جنگ و قحطی، ممکن است نوعی بدبینی و بی اعتمادی بر اکثریت جامعه حاکم شود.

گسترش بدبینی در این موقعیت های اجتماعی را نباید با شیوع اختلال شخصیت پارانویید در جامعه برابر دانست.

 

از نقطه نظر فرایندهای فکری، افراد پارانوئید دارای چه افکاری هستند؟

 

- این افراد دارای افکاری دو قطبی هستند. آنها دنیا را سفید یا سیاه می بینند. بنابراین، افراد پیرامون آنها یا در خدمت آنها هستندیا علیه آنها موضع گرفته اند. این موضوع در مورد شما که فرد مورد علاقه او هستیدنیز صدق می کند. بنابراین شما همواره باید احساس وفاداری خودرا به او اعلام دارید یا آنکه مدام متهم به خیانت شوید.

 

افزون بر این، او شواهد عینی علیه باورهایغ پارانوئید خود را نادیده گرفته و یا تخریب می کند تا بدینوسیله همچنان برای خودش ثابت کند که دنیا و افراد ساکن در آن، دشمن و غیرقابل اعتماد هستند. به طور مثال، هنگامی که او محبوب خود را به خیانت متهم می کند، ابتدا شواهد مبتنی بر وفاداری فرد محبوبش را نادیده گرفته و به شواهد جزیی و قابل چشمپوشی استناد می کند (به طور مثال: چرا امشب پانزده دقیقه دیرتر از خرید برگشتی؟) متاسفانه به دلیل تمایل او به استناد به شواهدی که تنها از فرضیات بدبیانه اش پشتیبانی می نند، گفتگوی منطقی و متقاعد کردناو به اینکه اشتباه فکر می کند، تقریبا غیرممکن است.

 

به مرور زمان فرد پارانوئید غیرقابل تحمل شده و از سوی دیگران طرد می شود و همین سبب می شود بیشتر نسبت به دشمنی دیگران به خودش اطمینان یابد و بدین ترتیب او وارد یک حلقه معیوب می شود. یعنی اینکه فرد  با دیگران به عنوان دشمن درگیر می شود و دیگران نیز واکنش منفی به او نشان می دهند و در بازخورد، فرد پارانوئید از واکنش منفی دیگران به عنوان شواهدی برای تایید افکار ببینانه اش استفاده می کند.

 

برای دیگران بسیار سخت است که بتوانند فردی ستیزه جو که همواره در حال تهدید و پرونده سازی آنها است را دوست داشته باشند. در حقیقت ایجاد رابطه عاطفی با فرد پارانوئید تقریبا غیرممکن است زیرا چنین فردی از صمیمیت و عاطفه لازم برای حفظ چنین رابطه ای برخوردار نیست.

 

چه توصیه ای دارید برای کسی که با یک فرد دارای این اختلال زندگی می کند؟

 

- هشدار جدی برای این دسته از افراد این است که در اختلال شخصیت پارانوئید بیش از دیگر انواع اختلال شخصیت احتمال دست زدن به اعمال پرخاشگرانه و خشونت آمیز وجود دارد. برمی موارد، مادر رسانه های جمعی با خبر جنایتی تکاندهنده روبرو شده و سپس شگفت زده می شویم اگر بدانیم فرد مزبور یک فرد پارانوئید بوده است.

 

به یاد داشته باشید هر چه افکار پارانوئیدی جدی تر می شوند، امکان آنکه فرد دارای این افکار دست به عمل خشونت آمیز بزند بیشتر از آن می شودکه بتواند پیش از وقوع حادثه، آن را علاج کند. به طور مثال، اگر یک کارمند پارانوئید بر این باور باشد که رئیسش قصد اخراج او را دارد، یا فرد محبوبش قصد ترک او را دارد، ممکن است به خودش بگوید : من چرا اول به آنها آسیب نرسانم؟ و سپس وارد عمل شود.

 

این اختلال بیشتر در مردان دیده می شود یا در زنان؟

 

- این نوع اختلال شخصیت بیشتر در مردان دیده می شود.

 

اختلال شخصیت پارانوئید یا پارانوئا از چه سنی آغاز می شود؟

اختلال پارانوئید و تمایل فکری منتج از آن تا قبل از رسیدن به اوایل بزرگسالی (قبل از ۲۴ سالگی) شروع می‌شود. و خود را در انواع شرایط نشان می دهد. افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید تقریبا همیشه فکر می کنند که دیگران به طرق مختلف میخواهند از آنها بهره کشی کنند. یا به آنها ضرر برسانند.

روانشناسان معتقدند افراد مبتلا به اختلال پارانوئید یا پارانوئا به طور فراوان و بدون توجیه وفاداری یا قابل اعتماد بودن دوستان و آشنایان را زیر سوال می برند. این افراد معمولا به طور مرضی و بدون دلیل حسود (غیرتی،سیاه دل) هستند. و وفاداری همسر خود را زیر سوال می‌برند.

شیوه‌ی تشخیص مبتلایان به اختلال شخصیت پارانوئید چگونه است؟

در معاینه بالینی و تشخیص باید مد نظر باشد که افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید ممکن است رفتار و مَنِشی رسمی نشان دهند. و چنین تظاهر کنند که از این که به روان درمانی مراجعه کرده‌اند حیرت زده‌اند. تنش عضلانی (منقبض بودن فرد)، نا توانی در ریلکس بودن و نیاز به اسکن کردن محیط برای کشف سرنخ ممکن است جزو علائم آشکار باشند. منش و طرز رفتار فرد معمولاً بدون حس طنز و جدی است. با اینکه بعضی از حرف‌های آنها ممکن است نادرست باشد. ولی گفتار آن ها هدفمند و منطقی است. محتوای فکر آنها شواهدی دال بر فرافکنی، پیش‌داوری و گاهی افکار ارجاعی و انتسابی نشان می‌دهد. علاوه بر این نکات،برای تشخیص باید معیار های DSM-5  برای این اختلال باید براورده شود.

درمان های رایج کدام است؟

 

مبتلایان به اختلال شخصیتی پارانوئید معمولا توسط اطرافیان به متخصصان برای درمان ارجاع داده می شوند، چرا که بدبینی آن ها نسبت به کادر درمان، مانعی برای اقدام شان برای تغییر است. مشکل در عملکرد اجتماعی، از دست دادن اشتغال، محل سکونت، شکایت همسایگان و نزدیکان، نیاز به درمان را در مبتلایان به این اختلال ضروری می سازد.

به دلیل شکاکیت و عدم اعتماد، بیماران پارانوئیدی به مصرف دارو، تجویز داروها پیشنهاد مناسبی به شمار نمی آید. چرا که به افزایش حساسیت بیمار به پروسه و انصراف او از چرخه درمان منجر می شود. اما در صورت اضطراب شدید، تجویز داروهای ضد اضطرابی مانند دیازپام پیشنهاد شده و اگر علائم بیمار به صورت روان پریشی و رفتارهای آشفته بروز کنند، تجویز داروهای ضد روان پریشی مانند تیوریدازین یا هالوپریدول توسط روان پزشک ممکن است موثر باشد. برنامه های خود یاری و حمایت کننده و درمان های مراجع محور که با پذیرش از سوی درمانگر همراه است، در ایجاد تغییرات در فضای فکری بیمار و افزایش اعتماد او نسبت به دنیای اطراف موثر است.

روان درمانی بهترین رویکرد برای افراد مبتلا به اختلال شخصیت پانوئید محسوب میشود. در  روان درمانی افراد مبتلا به پارانوئید خیلی مهم است که درمانگر صادق باشد. و رک و صریح جواب صحبت کنند. در دارو درمانی نیز در صورت لزوم داروهای ضد اضطراب مانند دیازپام و گاها داروهای آنتی‌سایکوتیک مثل هالوپریدول در دوزهای اندک تحت نظارت پزشک تجویز می‌شود.همچنین در گذشته نه چندان دور، این مشکل مانند سایر اختلالات شخصیت از جمله اختلالات مقاوم به درمان محسوب می شد اما در دو دهه اخیر تلاش های ارزشمندی در یاری رسانی به این افراد صورت پذیرفته است. اکثر این تلاش ها، در قالب شکل های مختلف روان درمانی مخصوص اختلالات شخصیت صورت گرفته است.مداخلاتی در چارچوب روان پویایی، شناختی - رفتاری و طرح واره درمانی از جمله شیوه های روان درمانی هستند که تا به امروز برای کمک به این افراد به کار بسته شده است. معمولان روان درمانی اینگونه بیماران در ایران توسط روانشناسان بالینی صورت می گیرد؛ همچنین روانپزشکان ممکن است از دارودرمانی برای بهبود برخی نشانگان این اختلال استفاده کنند.